1. BÖLÜM

COVID-19 SÜRECİNDE FİRMALARDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

İstanbul Yeminli Mali Müşavirler Odası (İYMMO) ile İstanbul Ticaret Üniversitesi Düşünce ve Proje Üretim Akademisi (DÜPA) ve Ekonomi ve Finans Uygulama ve Araştırma Merkezi (EFAM) iş birliğiyle yürütülen ortak çalışma kapsamında Covid-19 pandemi sürecinde firmalarda yaşanan olumsuzluklar ve bu olumsuzluklara önerilen çözümlerin ortaya çıkarılması amacı ile Nisan 2020 itibariyle bu çalışma başlatılmıştır.

Hâlihazırda 2017 yılından bu yana yürütülmekte olan İstanbul Yeminli Mali Müşavirler Odası Ekonomik Beklenti Endeksi çalışması kapsamında reel ekonomik beklenti hakkında gösterge ni-teliğinde bir endeks hesaplanmakta ve “Günümüz Türkiye Ekonomisi” panel dizisi ile paylaşıl-maktadır. 2019 yılı ikinci yarısından bu yana da aynı çalışma kapsamı genişletilerek işletmelerin karşılaştıkları sorunlar ve çözüm önerileri analiz edilmektedir. Bu çalışmada ise Covid– 19 salgı-nının ekonomiye etkilerinin görülmesi ve bu etkilere sunulan çözüm önerilerinin araştırılması hedeflenmiştir. İstanbul Yeminli Mali Müşavirler Odası bu döneme özel hazırlanmış olan anketle-ri odaya kayıtlı yeminli mali müşavirlere göndermiş, yeminli mali müşavirler tarafından dolduru-lan anketler odaya iletilmiş, işlenmesi ve analiz edilmesi için oda tarafından üniversiteye yönlen-dirilmiştir.

Açık uçlu olarak doldurulmuş olan anketler işlenmiş, kategorilere atamaları yapılmış ve sayısal analizleri yapılmıştır. Bu aşamalarda anket dolduran yeminli mali müşavirlerden alınan sorun ve çözüm önerilerinin raporlanması yapılırken değişikliğe gidilmemiş yalnız tasnif edilirken stan-dartlaştırılmıştır.

Kapsam dâhilinde firma büyüklükleri Büyük, Orta ve Küçük firmalar olmak üzere sınıflandırıla-rak incelenmektedir. Firma büyüklüğüne bağlı olarak ekonomik göstergelere ilişkin beklentiler ve ekonomik göstergelere ilişkin hassasiyet farklılaşmaktadır. Ekonomik Beklenti Endeksi hesapla-nırken firma büyüklüğüne ilişkin iki ölçü kullanılmıştır. Bunlar; ciro düzeyi ve firmada çalışan sayısıdır. Her iki grup da firma büyüklüğüne ilişkin bilgi vermekle birlikte ekonomik gidişata ilişkin görüşleri ayrı ayrı incelenmiştir.

Ciro düzeyi gruplandırmasında üç temel ayrım yapılmıştır. Ayrım, küçük ölçekli; “0-10 Milyon TL”, orta ölçekli; “10-50 Milyon TL”, büyük ölçekli; “50 milyon TL üstü” ciro düzeyine sahip firmalar şeklinde değerlendirilmiştir. Firmalar “Çalışan sayısı”na göre üç temel gruba ayrılmıştır. Gruplandırma, küçük ölçekli; “50 kişiden az”, orta ölçekli; “50-250 kişi”, büyük ölçekli; “250 kişiden fazla” çalışana sahip firmalar olarak değerlendirilmiştir.

Ayrıca sektörler itibariyle Madencilik ve Enerji, Tekstil, İnşaat, Ticaret, Turizm, İmalat, Finans, Otomotiv, Bilişim, Sağlık, Lojistik ve Taşımacılık, Tarım, Gıda olmak üzere 13 sektör gruplaması yapılmıştır.

Nisan 2020 döneminde uygulanmış olan bu ankette, 13 sektör ve farklı firma büyüklükleri için “karşılaşılan en önemli 3 sorun ve çözüm önerisi” sorusu açık uçlu olarak sorulmuştur.

Nisan 2020 döneminde toplanan anket sayısı 266 adet olmakla beraber bildirilen toplam sorun ve çözüm önerisi sayısı 805 adettir. Sektörler ve firma ölçekleri için asgari koşulu sağlayacak şekilde anket sayısı elde edilene kadar süreç devam ettirilerek anket toplama işlemi devam etmiş ve yeter-li sayıda anket toplanmasına özen gösterilmiştir.

Elde edilen anketlerden hareketle yapılan analizler vasıtasıyla toplulaştırılmış sonuçlar elde edil-miştir. Önceden belirlenmiş kategorilere atanan sorunlara ilişkin geçmiş dönemlerde yapılmış olan çözüm önerileri kategorileri mevcuttur. Bunlar aşağıdaki tablodan takip edilebilir. Bu çözüm önerileri dışında kalan, çok genel olmayan ve Covid 19 döneminde bilhassa sorunların çözüm sürecine katkıda bulunacak olan çözüm önerilerinin önemli bir kısmına şekillerin altında yer ve-rilmiştir.

Bu süreçte düzenlenen anketler Covid-19 salgını ve bu süreçte alınan tedbirler nedeniyle firmala-ra etkisini ortaya koymaya ve 2020 birinci ve ikinci çeyrek öngörülerinden sapmaların ortaya koyulmasına yöneliktir. Hâlihazırda çeyreklik periyodlar ile yürütülmekte olan çalışmalarda 2017 yılından itibaren Türkiye ekonomisine ilişkin beklentiler incelenmektedir ancak bu dönemde ya-şanan bu olağan dışı durumun etkileri firmaların stratejilerini ve beklentilerini elbette değişime uğratmıştır. Bu değişim ve beklentilerde yaşanan dönüşüm bu çalışma ile incelenmiştir.

Anketlerin değerlendirilmesi sonucunda yapılan tespitler 20 ana grupta toplanmıştır. İlk aşamada yapılmış olan çözüm önerileri faaliyet alanı ve sektörden bağımsız olarak değerlendirilmiş ve sunulmuştur. İkinci aşamada ise her bir sektöre özgü tespitler ve çözüm önerileri ve geçmiş dö-nemlerden farkı incelenmiştir.

Bu çalışma öncesinde 2019 3. ve 4. çeyrekler için yapılan analizlerde ve 2020 ve 1. ve 2. çeyrek-ler için yapılmış olan analizlerde açık uçlu sorularda sorunların kategorize edilme şekli “Aykaç Alp ve Yağmur, İstanbul Ticaret Odası Ticari Faaliyet Endeksi ve Meslek Komiteleri Tespit ve Önerileri, 2016, İstanbul: İTO Yayınları” künyeli çalışmada kullanılmış olan kategori başlıkları esas alınarak uygulanmıştır. Ancak Nisan 2020 de uygulanan anketlerde bu kategorilere sunulan çözüm önerileri değişiklik göstermiştir. Bu dönemde sunulan çözüm önerileri yaşanan olumsuz-lukların giderilme sürecinde karar alıcılar açısından önem arz etmektedir. Bu nedenle her grup için sorun kategorisi ile çözüm önerileri ayrıntılı bir şekilde verilmiştir.

Açık uçlu soruların kategorilere ayrıştırmada kullanılan kategoriler aşağıda tablo halinde verilmiştir.

Analiz edilen anketlerden hareketle Covid-19 sürecinde raporlanan sorunların önceki yıllar ile karşılaştırmalı analizi yapıldığında kategorilerin dört ana hareket tipinde toplandığını görmekteyiz. Bu hareket yönleri bir sorunun 2019-2020-Covid-19 sürecinde diğer tüm sorunlar içindeki payının gittikçe artan oranda gözlendiği, azalan oranda gözlendiği, önce azaldığı sonra arttığı ya da son olarak önce arttığı sonra azaldığı yönünde bir yol takip ettiği saptanmıştır. Bu açıklamalar birer örnek ile aşağıda gösterilmiştir.

Yapmış olduğumuz çalışma ile ortaya çıkarmış olduğumuz bu etki tanımlamasının faydası; pan-deminin etkisini arttırdığı sorunları, kronik hale gelmiş olan sorunları ve yok olmamakla birlikte azalışa geçmiş ya da etkisini azaltmış olan sorunların ortaya koyulmasına yardımcı olmaktır. Bu analizin bize sunmuş olduğu bir diğer bulgu ise var olan sorunların özellikle yüksek etkili olan başlıca sorun olarak ortaya koyulan sorunların bu pandemi sürecinde ortaya çıkmadığı, bu süreçte var olan sorunların şiddetinde değişikliğe sebep olduğu görülmüştür.

Aşağıda Şekil 1’de örneklendirilmiş olan artan etki; Covid-19 pandemisinin şiddetini arttırıcı etki yarattığı sorunlarda görülmektedir. 2019 son iki çeyrekte görülen etkilerin 2020 ilk iki çeyrekte etkisini arttıracağını beklerken Covid-19 süreci ile etkinin daha da arttığı görülmektedir.

Şekil 2’de örneklendirilmiş olan azalan etki; Covid-19 pandemisinin sorunun şiddetini azaltıcı etki yaptığı başka bir deyişle sorunun bu süreçte geçerliliğini ya da önemini azaltmış olduğu an-cak sorunun yok olmadığı durumlarda gözlenmektedir.

Şekil 3’te örneklendirilmiş olan U Etkisi; Covid-19 pandemisi döneminde etkisi azalması bekle-nen bir sorunun şiddetini arttırıcı ya da tekrar gündeme getirici etki yarattığı durumda gözlenmek-tedir.

Şekil 4’te örneklendirilmiş olan Ters U Etkisi; Covid-19 pandemisi döneminde etkisi artması bek-lenen bir sorunun şiddetini azaltıcı ya da sıralamada geriye gitmesine sebep olan etki yarattığı durumda gözlenmektedir.

Şekil 1: Artan Etki

Şekil 2: Azalan Etki

Şekil 3: U Etkis

Şekil 4: Ters U Etkisi